Onder de titel ‘Borgen voor morgen’, organiseerde Circuscentrum in samenwerking met FARO, CEMPER en Erfgoedcel Mechelen een dag over erfgoed- en archiefbeheer en blies daarmee het stof van wat - onterecht - een stoffig thema lijkt. ‘Borgen’ doet bij sommigen misschien eerder denken aan een Deense tv-serie maar het is ook een term die gebruikt wordt binnen het erfgoedbeheer en wijst op het veiligstellen en doorgeven van immaterieel erfgoed.

Een archief aanleggen, hoe klein ook, is een meerwaarde voor zowel circusateliers, gezelschappen, werkplaatsen en festivals. Maar vaak ontbreken tijd en ruimte om er voldoende aandacht aan te geven, als het al niet volledig vergeten wordt. Hoog tijd dus om stil te staan om vooruit te gaan.

Speciaal voor deze editie vond de sectordag plaats in de Mechelse Predikherenkerk, onroerend erfgoed weliswaar maar omgebouwd tot een levendige congresruimte. Het thema bracht een diverse circusgemeenschap op de been, van zowel hedendaagse als traditionele gezelschappen tot verzamelaars, werkplaatsen, ateliers, … rond de vraag “wat doe jij al om erfgoed te borgen?”. Het leverde geanimeerde gesprekken op over het belang van archiefzorg, nalatenschappen en de erkenning van circus als immaterieel erfgoed.

In 2023 nam de minister van Cultuur het initiatief om pilootprojecten te ondersteunen rond nalatenschappen van hedendaagse kunstenaars. Circuscentrum, CEMPER en Erfgoedcel Mechelen zetten mee hun schouders onder de aanvraag van Circus Ronaldo en met succes. Het project werd geselecteerd en beoogde meteen ook een grotere ambitie: namelijk andere circusgezelschappen en -organisaties inspireren en ondersteunen in de zorg voor hun archief.

Want hoe begin je daaraan? Wat hou je wel en wat niet? En hoe breng je daarin structuur aan? Hoe deelbaar maak je dat archief? In een loods vol ongesorteerd materiaal stroopten elf vrijwilligers en Frauke Verreyde (partner van Nanosh Ronaldo) de mouwen op en gingen door foto’s, posters, brieven, zelfs boodschappenlijstjes die volgens de regels van de kunst werden gearchiveerd en gestockeerd in ‘zuurvrije’ kartonnen dozen.

In eerste instantie werd gefocust op het aanleggen van een fysiek archief dat nog niet digitaal raadpleegbaar is. Maar met het boek ‘Karavaan der verwondering’ en meer recent ook de podcast ‘Op zoek naar Johnny Ronaldo’, wordt de kennis over de rijke geschiedenis van acht generaties ook ontsloten naar het brede publiek. Circus Ronaldo kiest er bewust voor om zijn archief in eigen handen te houden en niet aan een archiefinstelling te schenken (al werd eerder een deeltje van het archief van Circus Ronaldo ondergebracht bij het Letterenhuis in Antwerpen).

Circus Ronaldo is op twee manieren een interessant buitenbeentje binnen de pilootprojecten ‘nalatenschappen van individuele kunstenaars’. In tegenstelling tot het oeuvre van een individuele kunstenaar, betreft het hier het nalatenschap van een gezelschap dat samen creëert waardoor de archieven niet aan één maker toebehoren. Hierdoor bestaan er verschillende visies op het archief en over wat al dan niet bewaard moet worden. Daarenboven zijn de traditionele circusgezelschappen vaak families. Album en archief zijn dan nauw verweven en soms moeilijk te scheiden.

Tijdens het struinen doorheen alle materiaal werden ook repetitienotities en mini maquettes van decors gevonden. Sommige ontwerpen werden gerealiseerd, andere bleven een droom. Een grote klus wordt nu nog om alle kostuums te archiveren en te bewaren. “Die kostuums uit het verleden kunnen ook weer inspireren voor de toekomst,” zegt Danny Ronaldo, die de oude kostuums hergebruikt in nieuwe voorstellingen. “Archiveren dient niet alleen om te bewaren voor wie achter ons komt, maar ook om er actief mee aan de slag blijven te gaan.”

Een archief geeft ook inzicht in hoe een organisatie werkt en dan kan zelfs een boodschappenlijstje van vijfitg jaar geleden interessant zijn. Het aankoopbeleid toen, de kost van materialen: het toont soms hoe weinig sommige zaken veranderd zijn, en tegelijk soms ook hoeveel. Ook wat betreft de visie op en het beleid rond circus in Vlaanderen. “Mijn vader bewaarde van alles een dubbel exemplaar. Niet onterecht want het was typisch voor rondreizende circussen om ook veel documenten mee te nemen als geloofsbrief omdat circus zich zeker in die tijd ook moest bewijzen bij de lokale besturen,” vertelt Danny Ronaldo. “In de persoonlijke dagboeken van mijn vader lees je ook soms de frustratie van een lastig publiek. Maar ook is er een dwingende brief waarin hij zich richt aan de minister van Cultuur om meer aandacht en waardering te vragen voor het circus in Vlaanderen.”

“Wat je vandaag tegenkomt, lijkt soms niet belangrijk, en er moet tijd over gaan om de waarde in te schatten. Daarom kan het raadzaam zijn om het advies van experten in te roepen,” zegt Matilde Ruppert, kennismedewerker erfgoed bij Circuscentrum. “Organisaties als CEMPER en je lokale Erfgoedcel (als eerste aanspreekpunt) kunnen je met raad en daad bijstaan en ook nagaan of er voor de inventarisatie met vrijwilligers kan gewerkt worden. Eventueel kunnen ze ook mee bekijken waar plek voor archivering mogelijk is in de stad. Al is dat uiteraard niet altijd een evidentie.”

Not Standing / Stand still

De geschiedenis, en dus ook het archief van Circus Ronaldo gaat ver terug in de tijd, maar ook jongere gezelschappen hebben baat bij archiveren. Zo getuigt Esther Maas, company manager van Not Standing, het gezelschap rond de maker Alexander Vantournhout: “Archiefzorg was tot voor kort eerlijk gezegd de laatste zorg van onze werking en schoot er vaak bij in door de waan van de dag. Maar als je als organisatie structureel gesubsidieerd wordt binnen het Kunstendecreet dan is archiefzorg één van de verplichtingen waaraan je moet voldoen. Dus is het belangrijk dat we stappen ondernemen. Maar los van de verplichting ben ik ook steeds meer overtuigd van het belang. De vraag ‘wat bewaar je en waarom?’ bepaalt immers ook hoe je zelf kijkt naar wat dat archief kan zijn. En dat verschilt van organisatie tot organisatie, alsook de prioriteiten en volgorde van aanpak.”

Bij Not Standing zijn bijvoorbeeld de kostuums en de administratie het eerste dat extra aandacht nodig heeft. Maas vond een goede leidraad rond wat en hoe bewaren bij TRACKS en rond digitaliseren van foto’s en filmmateriaal bij meemoo.

Ook de aanpak rond danserfgoed dat door het Leuvense kunstencentrum STUK wordt getrokken, vindt Maas bijzonder inspirerend omdat er sterk wordt nagedacht over wat overblijft van een levende kunst als dans en hoe je die ‘vluchtige’ kunst levend kan houden. Dat kan bijvoorbeeld door oude voorstellingen te laten hermaken door jonge artiesten of door een bewegingslexicon vast te leggen dat gebruikt kan worden voor een nieuwe generatie.

“Voor circusorganisaties is archiveren vaak niet de eerste prioriteit, maar iets dat onderaan het to do lijstje bengelt. Archiefzorg vraagt ook tijd en inzet van middelen wat er vaak niet of onvoldoende is. Maar zelfs kleine stappen kunnen al een grote bijdrage leveren,” zegt Ruppert. “Het beste advies is: begin eraan, wacht niet tot de muizen je archief gevonden hebben. En in tweede instantie: durf raad te vragen want binnen de erfgoedsector zijn er veel organisaties die advies kunnen geven rond erfgoed en archiefzorg.”

Nood aan een circusmuseum?

Van individuele organisaties tot de bredere circussector: circus heeft een lange traditie en zit momenteel in Vlaanderen in een enorme versnelling. Het bracht tijdens de sectordag ook de vraag naar boven naar een centraal archief waar circuserfgoed in de brede zin van het woord gearchiveerd wordt en kennis deelbaar wordt gemaakt.

Momenteel heeft Huis van Alijn in Gent een klein circusarchief maar zowel qua ruimte als tijd zijn de mogelijkheden te beperkt om daarop volop te focussen. Daarnaast zijn er veel privé-verzamelaars zoals Roland Vermeylen, André Depoorter, Jan Inghelbrecht of Jan Vandenbroeck die circusmateriaal verzamelen en sporadisch ontsluiten via tentoonstellingen, of die onderzoekers toegang geven tot hun collectie. Maar waar kunnen hun verzamelingen later naartoe en hoe zorgen we ervoor dat de goesting om te verzamelen blijft? Bovendien zijn er ook vele gezelschappen die niet meer bestaan en door de mazen van de geschiedenis dreigen te glippen en zo vergeten te worden zoals Circus De Jonghe. Door kennis te delen met respect voor het verleden, geef je aandacht aan het heden en creëer je interesse voor de toekomst,” zegt Vandenbroeck.

De nood aan een circusmuseum of centraal circusarchief klinkt die sectordag in elk geval luid door en zal in de toekomst misschien nog urgenter worden. Zeker nu er bij de gezelschappen steeds meer aandacht komt rond archivering en erfgoedbeheer.

Kermissen, fanfares en de circuscultuur in Nederland

Immaterieel erfgoed gaat over gewoontes, gebruiken, praktijken, tradities en kennis van vandaag die mensen van vroeger hebben gekregen en willen doorgeven aan toekomstige generaties. Immaterieel erfgoed is dynamisch en levend, het krijgt elke dag vorm in de beoefening ervan en is dus ook veranderlijk. Omdat dit erfgoed niet tastbaar is, zijn de uitdagingen om dit door te geven anders dan bij materieel erfgoed.

Om de aandacht voor en erkenning van circus(erfgoed) te vergroten startte Circuscentrum in 2025 met een traject om circus te erkennen als immaterieel cultureel erfgoed. De ambitie is om in oktober 2026 vanuit de circusgemeenschap in te dienen bij de ‘Inventaris Vlaanderen van het Immaterieel Cultureel Erfgoed’. Circuscentrum faciliteert het gesprek met de stakeholders.

Een eerste verkennende bijeenkomst met de brede circussector met traditionele en hedendaagse circusgezelschappen en makers kon alvast op veel enthousiasme rekenen. Want het mag dan vooral om een ‘eretitel’ gaan, de erkenning maakt wel degelijk het verschil zo getuigden enkele sprekers op de sectordag: Menno Van Dyke (Circusstad Rotterdam) uit Nederland, waar circuscultuur al erkend is als immaterieel erfgoed sinds 2013, Tine Maes (VLAMO) over de erkenning van fanfarecultuur als immaterieel erfgoed sinds 2020, en Steve Severeyns van de Belgische Kermisvereniging over de erkenning van de kermiscultuur sinds december 2024.

Kermis, fanfares, circus in Nederland: wat voor hen de aanzet was om voor deze erkenning te gaan was het verlangen naar een officiële waardering voor en meer kennis over hun erfgoedpraktijk. Een effect dat ze allemaal ook voelden na de erkenning. “Wat betreft het circus in Nederland heeft die erkenning wel effect gehad op de brede beeldvorming naar buiten toe, maar ook intern binnen de sector. Er is hierdoor een grotere eendrachtigheid en toenadering gekomen tussen de traditionele en hedendaagse circussen en het leidde ook tot de oprichting van Circuspunt als belangenbehartiger,” zegt Menno Van Dycke.

“Maar de gemeenschap die je samenbrengt nadien actief houden blijkt een nog belangrijker uitdaging te zijn. Een erkenning is een beginpunt en geen eindpunt, maar een langdurig engagement. Verenig u en doe het samen, want circus is het mooist in zijn diversiteit en staat het sterkst samen,” besluit Van Dyke.