Trolle Rhodin van het Zweeds Cirkus Brazil Jack (gesticht in 1899) kwam toelichten hoe zijn circus nu volledig “battery driven” is. Trolle, achterkleinzoon van oprichter Carl Rhodin, nam de leiding tijdens de moeilijke coronajaren en stond voor de zware uitdaging om het circus in leven te houden. De kostenstructuur van hun reizende circus moest dringend worden verlaagd.

In Zweden speelt het circus op 180 verschillende locaties per seizoen, en de elektriciteitskosten stegen elk jaar, wat steeds meer onhoudbaar werd. Ze waren bovendien te afhankelijk van de elektriciteit die gemeenten konden leveren, wat hen dwong telkens naar andere oplossingen te zoeken. Een onafhankelijke oplossing werd noodzakelijk.

Ze vonden een medestander in het Zweedse bedrijf Atlas Copco, een wereldspeler op het gebied van batterijen en duurzame energie. Samen gingen ze aan de slag: Atlas Copco werd zowel sponsor als partner. Gezamenlijk ontwikkelden ze stille, schone en duurzame oplossingen. Resultaat: in één seizoen daalden de brandstofkosten met 39%. Dit seizoen plannen ze zoveel mogelijk trucks van zonnepanelen te voorzien om zelfvoorzienend te worden en volledig energiezelfstandig te reizen.

Atlas Copco is bovendien geïnteresseerd in het ontwikkelen van nieuwere, compactere machines en batterijen die niet alleen geschikt zijn voor circussen, maar ook voor kleinere en grote muziekfestivals en evenementen. Het rondreizende circus biedt de ideale ruimte om deze technologieën te testen. Naast Trolle Rhodin was ook Atlas Copco-manager Britt Rothman aanwezig om de unieke samenwerking en de behaalde resultaten toe te lichten. Ze boden hun nieuwe expertise zelfs aan de aanwezige circussen aan.

Sinds de herstart na hun faillissement is Cirque du Soleil weer aanwezig op de meeste festivals. André Lachance, casting- en contractmanager bij Cirque du Soleil, deelde zijn ervaringen over hoe het circus tegenwoordig veel aandacht besteedt aan het helpen van artiesten om hun zelfvertrouwen te ontwikkelen en te behouden. Dit noemt hij de ‘talent optimization strategy’. Het Soleil-management merkte op hoe vaak artiesten snel blessures oplopen en daardoor uitvallen, wat vaak leidt tot blokkades in acts. Bij het oorspronkelijke Soleil was een toename in blessures altijd een signaal om samen te onderzoeken wat er haperde binnen de groep.

Cirque du Soleil kiest nu voor een meer persoonlijke en individuele aanpak. Ze houden dagelijks nauwlettend in de gaten wie “in de gevaarzone” komt, gebruikmakend van onder andere checklists. Hun benadering is onderbouwd met veel eigen ervaring en onderzoek. Jonge artiesten dragen vaak een persoonlijke levensrugzak mee, en doorwerkende trauma’s kunnen naar boven komen, wat een grote impact heeft. Dit gebeurt vooral in de kritieke momenten van hun opkomende carrière, wanneer ze zich willen bewijzen. Soleil biedt deze jongeren ondersteuning door bijvoorbeeld therapeuten beschikbaar te stellen. Naar een externe therapeut buiten het circus gaan, werkt niet altijd. Daarom brengt Soleil de therapeuten mee naar de oefenpiste, dicht bij het dagelijkse werkveld van de artiesten.

Daarnaast stelt Soleil ranglijsten op om te bepalen hoe en via welke kanalen artiesten het beste geholpen kunnen worden. De belangrijkste hefboom is dat de artiest zichzelf beschouwt als het sterkste instrument voor de ontwikkeling en bevestiging van zijn of haar talent. De tweede hefboom is de invloed van collega’s. Alle andere hefbomen, zoals leidinggevenden, trainers, therapeuten en specialisten, hebben aanmerkelijk minder invloed. De artiest moet uiteindelijk zelf overtuigd zijn dat hij of zij impact heeft op de eigen performance en ontwikkeling. Het bepaalt zelf de mate van coachability. Soleil gelooft dat je altijd kunt blijven ontwikkelen.

Lachance:” What got us here, won’t get us there”.

Soleil helpt artiesten ook om gevoelig te worden voor bepalende factoren. Zo is de periode na een break of vakantie de meest risicovolle tijd voor blessures. Voldoende water drinken en voldoende slapen zijn cruciaal voor de gezondheid van een artiest. Daarnaast vertonen blessures in de circuscarrière een U-vorm: veel blessures in de beginjaren, daarna een lange periode met weinig blessures, en tenslotte weer veel blessures naarmate de artiest ouder wordt.

Met deze aanpak lijkt Soleil terug te keren naar de vroegere waarden van hun management. Onder het nieuwe Amerikaans-Chinese management werd hun oorspronkelijk waardengericht beleid vervangen door modernere verdienmodellen. Nu is er echter weer meer beweging, en worden de oude, effectieve gewoonten en rituelen opnieuw in praktijk gebracht.

De Italiaanse professor Alessandro Serena van de Universiteit van Milaan presenteerde zijn onderzoeksgegevens over het verschil tussen klassieke kaartverkoop in het circus en circusgroepen die via publieke fondsen opereren. Serena kent beide werelden goed: hij is een directe afstammeling van de Italiaanse familie Orfeï, en zijn oom, Massimiliano Nones, won in 1987 een Gouden Clown voor zijn unieke dressuuract met negen tijgers. Zelf produceert hij ook circustheaterproducties.

Serena weerlegt het idee dat circus in verval zou zijn, een gedachte die bij veel circusliefhebbers leeft. In Duitsland trok het klassieke circus tijdens de afgelopen kerstperiode meer dan tweeënhalf miljoen bezoekers. Ook de kerstcircussen in Nederland trekken veel publiek. Toch hebben de meeste tentcircussen, die een heel seizoen reizen, het moeilijker. Precieze cijfers over klassieke circussen zijn moeilijk te verkrijgen, maar het circustheater heeft die wel.

Serena stelde dat er momenteel meer variëteit is aan nieuwe circusvaardigheden dan ooit tevoren, terwijl het aantal tentcircussen in bijna alle landen afneemt. Hij merkte op dat het Italiaanse circustheater vorig jaar maar liefst 3000 verschillende shows had. Daarvoor kochten 180.000 toeschouwers een ticket, terwijl 450.000 mensen gratis van theatercircus konden genieten. Volgens de wet van 18 maart 1968 was Italië het eerste West-Europese land dat de sociale waarde van het Circhi equestri (klassiek circus met paarden en dieren) erkende. Dankzij deze wet, die expliciet dieren noemt, is het in Italië, net als in Duitsland en Zwitserland, nog steeds mogelijk om met verschillende diersoorten in het circus te werken. (NB: Ook in Vlaanderen vermeldt het decreet dat dressuur een van de basispijlers van circuskunst is.)

Sinds 1980 zijn er jaarlijkse fondsen beschikbaar, en sinds 2015 kunnen ook theatercircusgroepen een driejarig project indienen voor financiële ondersteuning. Er zijn echter grote verschillen in de toewijzing van deze fondsen. Zo ontving het klassieke circus Circo Medrano vorig jaar het hoogste bedrag binnen de categorie klassiek circus, namelijk €243.681. Andere klassieke circussen kregen nog minder. Ter vergelijking: het danscircusgezelschap BlucinQue ontving €598.228 – bijna het dubbele. In de meeste gevallen krijgen theatercircusgroepen aanzienlijk hogere bedragen dan het hoogste bedrag dat een klassiek circus ontvangt. Serena stelt dat theatrale groepen een project verdedigen, terwijl het klassieke circus zichzelf en vooral zijn levenswijze presenteert. Het klassieke circus zegt: “Dit zijn wij, zoals we al jaren zijn en samenleven.”

Om fondsen te verkrijgen, is de manier van presenteren dus heel anders bij deze twee groepen. Klassiek circus kan veel leren van theatercircussen, die beter voorbereid lijken om voordeel te halen uit Europese en nationale fondsen. Toch is er veel gemeenschappelijks tussen beide werelden. Serena wil af van het polariserende "wij-zij"-denken. Hij stelt voor een Europees project op te starten over de uitdagingen van het circus in de toekomst. De Wereldfederatie en het Europese ECA zouden hierbij de motor kunnen zijn. Daarnaast wil hij best practices verzamelen over hoe circus de kwaliteit van zijn verbindingen met overheden kan versterken, zodat de meewarigheid waarmee naar klassiek circus wordt gekeken, afneemt.

Zelf vertelde Serena hoe in Italië bijvoorbeeld ANSAC (Associazione Nazionale Sviluppo Arti Circensi) het rijke circus-erfgoed actief wetenschappelijk relevant houdt. ANSAC is ook een van de pijlers van het jaarlijkse Salieri Festival, waar circus wordt gecombineerd met een groot klassiek symfonieorkest in een klassiek theater in Legnago/Verona.

Naast al deze fondsen kunnen organisaties ook speciale projecten voorstellen die buiten de reguliere administratie vallen. Zo kon Serena met zijn universiteitsgroep een onderzoek uitvoeren naar hoe Italië zich verhoudt tot het excelleren in de circuskunst. Hij bracht in kaart hoe Italië zich sterk profileerde tijdens de vijftig edities van het Monegask Festival. Het resultaat is een boeiend rapport, vol gegevens en vaak historische foto’s, getiteld Monte Carlo: Il modello dell’eccellenza.

Ter info: Italië heeft geen centrum dat vergelijkbaar is met ons Circuscentrum. Naast ANSAC zijn er andere belangrijke organisaties, zoals de Ente Nazionale Circhi (National Circus Authority), de oudste organisatie die ook het directe contactpunt is met het Ministerie van Cultuur. Recent is er ook ACCI, de Associazione Circo Contemporaneo Italia. Het circus heeft ook nog een marginaal plekje binnen de FNAS (National Federation of Street Arts) en ANAP (National Association for Performing Arts).

Het Ringling Museum in Sarasota, Florida, stelde zijn nieuwste ontwikkelingen voor. Veel gegevens en objecten zijn nu gratis online beschikbaar. Het museum volgt hierbij de digitale aanpak die het Allard Pierson-project van de Universiteit van Amsterdam succesvol heeft opgezet.

De Hongaar Istvan Ujheli kwam de nieuwe plannen van het Big Top Label (BTL) van het Europees parlement toelichten.

Het circusfestival van Monte Carlo was in januari 2024 aan de 46e editie toe. Centraal stond prins Rainier, met wie circus in Monte Carlo vijftig jaar geleden opnieuw meer aandacht kreeg. Roland Vermeylen maakte een verslag van de hoogtepunten van het circusfestival. Behalve winnaars van de Gouden en de Zilveren Clowns, belicht hij ook circustrends en -evoluties in de verschillende deelnemende landen.

“Monte Carlo toont het vuur van circus”

In een bomvolle circustent, goed voor 3.800 zitplaatsjes treden prinses Stephanie en haar broer Albert binnen. Ze worden omringd door een deel van de familie, bodyguards en persfotografen. Net op dat moment zet het orkest de klassieke mars in en het publiek veert recht en geeft een daverend applaus. Het brengt ons terug in de tijd, want ook in 1974 werd het circusfestival van Monte Carlo op deze manier afgetrapt. Toen met prins Rainier en zijn vrouw Grace Kelly die het eerste circusfestival ter wereld begonnen.

Prins Rainier mag dan wel al overleden zijn in 2005, tijdens het festival wordt zijn nagedachtenis opnieuw tot leven gewekt. Op grote schermen boven de piste zijn beelden te zien van de prins die zich in het circus uitleeft en geïnteresseerd alles volgt. Op de beelden is ook te zien hoe Rainier heel uitnodigend en enthousiast het publiek komt groeten. Een heel emotioneel moment waarbij de herinnering levendig wordt. Het publiek geeft een lange, staande ovatie. Monegasken en circusmensen hebben nog altijd heel veel sympathie voor deze vorst.

Een prins met een hart voor circus

Rainier liet in zijn regeringstijd van 1949 tot 2005 Monte Carlo omwentelen van een armere gokstaat tot een luxueuze businessplek. Maar een van zijn grote verwezenlijkingen was het realiseren van zijn circusfestival. Niet uit economische motieven maar uit passie en liefde voor het circus, stak Rainier heel wat tijd, energie en geld in de circuskunst. Als gepassioneerd circusliefhebber had hij ook zelf heel wat wilde dieren. In de zestiger jaren had het circus het moeilijk: de opgang van de televisie zorgde ervoor dat er veel minder publiek naar de tent kwam. Rainier wou de circuskunst meer aanzien geven. Een festival zou daarin kunnen ondersteunen, inclusief het toekennen van Gouden Clowns, een variant op de Oscars van de filmwereld. Maar hij wou méér. Hij wou de circuswereld, die erg apart van elkaar én ook wat van de omringende wereld leeft, samenbrengen. Zo zouden nieuwe initiatieven, via dialoog en uitwisseling, kunnen groeien.

Rainier was fan van dieren in het circus. Volgens hem was circus zonder dieren geen echt circus. De programma’s van dit jaar waren dan ook klassiek opgebouwd. Zoals Rainier het zou hebben gewild, waren de dierenacts van een uitzonderlijke klasse. Twee van de uitgereikte Gouden Clowns gingen daarom heel terecht naar dierenacts: paardenfluisteraar Alexis Gruss en zijn vrouw Gipsy Bouglione waren met hun hele familie én hun raspaarden het zinnebeeld van ‘cirque à l’ancienne’. Alleen met de stem en de bewegingen met de handen, presenteren Elvis Errani en zijn vrouw hun drie olifanten. Het derde begeerde goud ging naar de hand-op-hand-acrobatie van de Italiaanse zussen Kolev. Hun vader was vliegende trapezeartiest en hun moeder werkte met roofdieren.

Goud voor Europa en zilver voor Azië

Alle goud ging naar Europese circusfamilies die hiermee aantonen hoe hoog hun standaarden zijn gebleven.

Goud voor de Chinese Wang Mengchen met haar innovatie in handstand op draaiende piëdestal

Goud voor de Chinese Wang Mengchen met haar innovatie in handstand op draaiende piëdestal

Het goud voor de jongeren ging naar de Chinese Wang Mengchen met een heel nieuwe handstand-evenwicht act. Op het einde springt ze van hand op hand op een groots wiel dat langzaam draait en als wisselende piedestal dient.

De Zilveren Clowns werden dan weer verdeeld onder Aziaten. De Mongolen Amara, in mooie kostuums en een knap geregisseerde choreografie, brengen kracht en tempo met hun wipplanksprongen. Met hun ‘Russische schommel’ zorgt de Chinese groep uit Wuhan ook voor sensationele bewegingen waarbij ze worden gekatapulteerd tot op grote hoogte en perfect worden opgevangen op hun schommel. Het derde zilver ging naar het Oezbekistans echtpaar Khasanov aan de strapaten. Darina was een topdanseres en schoolde zich om tot luchtacrobate.

Trixie Zavatta

Trixie Zavatta

De act zelf heeft daardoor ook heel wat choreografie in de lucht kunnen verwerken. Het zilver voor de jongeren ging naar de twaalfjarige Trixie Zavatta met haar elegant evenwicht, zelfs vermengd met wat contortionisme, op haar hooverboards.

Goud voor Charles en Alexandre Gruss met jongere op paarden.

Goud voor Charles en Alexandre Gruss met jongere op paarden.

De keuzen van de jury gaf weinig stof tot discussie. De kinderjury beloonde de olifanten van Errani. Ook de publieksprijs ging overtuigend naar deze toch heel aparte dressuur.

Bevindingen tijdens de ontmoetingsmarkten

Zoals gewoonlijk is dit festival een unieke ontmoetingsplek. De Wereldfederatie en de Europese federatie zorgen voor aparte uitwisselingsmomenten die elk jaar een beeld geven van waar circus nu staat. Ik bespreek de opvallendste bevindingen.

Door de oorlog in Oekraïne zijn de Russen de grote afwezigen. Boeiend is om te zien hoe vooral de Mongolen hierop inspelen. Speciaal voor dit festival ontwikkelen ze spectaculaire én vernieuwende acts met grote groepen acrobaten.

In Zweden lopen er enkele boeiende ontwikkelingen. Het gesubsidieerde Riksteatern maakt voor een tweede jaar een zomertournee in een tent door kleinere steden. Het is een experiment met een mengeling van traditionele en meer ‘contemporary’ acts. De Zweedse overheid wil hiermee circus als een kunst naast theater, dans en muziek laten ontwikkelen en promoten. ABBA-lid Bjorn Ulvaeus is sinds enkele jaren de bezitter van het oude circusgebouw van Stockholm, gebouwd in 1892. Hij wil er ook weer meer circus in ontwikkelen en bruggen slaan tussen klassiek circus en ‘nouveau cirque’. Hij produceerde er reeds samen met Cirkus Cirkör een musical-circus ‘Pippi Pa Cirkus’ rond Pippi Langstrump. Ruim 90 000 bezoekers kon hij overtuigen. Ook hij wil doorgaan met zijn circusexperimenten en zo ook het oude circusgebouw behouden en revaloriseren.

Voltige à la banquine

Voltige à la banquine

Ook in Ethiopië groeien er nieuwe ontwikkelingen. Meer dan 130 acrobaten werken nu wereldwijd. Directrice Sosina Wogayehu, vertelt trots haar verhaal: “We ontwikkelen zo een belangrijke, nieuwe weg om onze eigen talenten in het buitenland te valoriseren. Ik begon als contortioniste op mijn zes jaar. Zo ontdekte ik als kind mijn liefde voor het circus als een aparte levenswijze. Ik kon zo de wereld afreizen en met het geld dat ik verdiende, wou ik mijn eigen land steunen. Ik werkte als artieste én als beleidsvrouw bij het Australische Circus OZ. Ik volgde een universitaire opleiding in Australië. We ontdekten dat we in onze cultuur een oud acrobatisch verleden hebben. In Zuid-Ethiopië is acrobatie al eeuwenoud een expressie van liefde en respect. We hebben ook erg veel talent dat we samen kunnen aanboren. Zo leid ik sinds 2013 in Addis Abeba een circusschool. We vragen aan de leerlingen geen leer- of schoolgeld. We vragen wel dat onze geschoolde artiesten een deel (ze sprak van 10 %) van hun buitenlandse gages storten aan de school. Ondertussen krijgen we veel steun van grote circussen als Ringling, Barnum and Bailey en Cirque du Soleil.

Voltige à la banquine

Voltige à la banquine

In de nieuw gestarte show van Ringling werken nu elf artiesten mee. Bij het Franse Phenix circus komt er volgende winter een CirkAfrica met alleen Ethiopische artiesten. We worden continu bevraagd voor castings. Ik geloof dat we zo bijdragen aan nieuwe beelden van een zelf-ontwikkelend Afrika.” Dit jaar was er in Monte Carlo een groep van negen Ethiopische acrobaten. Ze vormen menselijke piramides door voltige à la banquine. Ze kregen terecht een Bronzen Clown van de jury.

De situatie in Amerika kwam ook aan bod. Irvin Feld vertelde van zijn eerste drie maanden met de nieuw geconcipieerde Ringling show. Uit Latijns-Amerika kwam hun stand van zaken om circus als cultureel erfgoed te laten opnemen. Als een uit de hand gelopen hobby ontwikkelde Jordan Tribble met zijn apart samengestelde groep hun vliegende trapeze tot een originele act. Ze werken vooral op gala’s en zelfs in de open lucht. Daardoor waren ze voor de Europese circussen onbekend. Deze acrobaten volgden elk verschillende opleidingen in de USA. Jordan volgde, via zijn oom, de school in Santa Monica. De ster van de groep, Kate Sobolewski was als kind reeds een gevierd gymnast en ontdekte aan de universiteit van Florida vliegende trapeze. Kate is nu de enige vrouw die in een vliegmoment zowel een dubbele pirouette draait als een dubbele saut perilleux. Ze willen een nieuwe act creëren waar ook choreografie en ritme essentiële bestanddelen vormen. Terecht kregen ze brons.

De Franse peetvader van ons circus, Alexis Gruss, was uitvoerig aanwezig op de druk bijgewoonde persconferenties. Alexis: “Hier op dit Monegaske festival zie je het vuur van het circus. We brengen geen assen. Ik kijk naar de toekomst, niet zozeer naar het verleden. Hier zie je hoe Europese circusfamilies nog steeds resultaten met zeer hoge excellentie laten zien. We staan er nog. Dit heden is terzelfdertijd ook onze toekomst. Hier zie je onze rijkdom. Hier kunnen we wereldwijd onze ervaringen wisselen en delen.” Alexis Gruss ziet er net als zijn vrouw, Gipsy Bouglione, met hun tachtig jaar, nog altijd krachtig uit. Hun compagnie bestaat net even lang als dit festival. Vijftig jaar. In Parijs spelen ze zes maanden uitverkochte shows waarbij de hele familie erbij is en er een sterk staaltje paardenwerk gebracht wordt. Hij en zijn vrouw, Gipsy Bouglione, staan nog mee in de piste. Fier. Alert. Gipsy kreeg in januari de hoogste Franse onderscheiding (Legion d’Honneur) van President Macron voor haar carrière in het circus en voor haar unieke bijdrage aan de circuskunst. Hun kinderen behalen hier de Gouden Clown. Alexis is, vergelijkbaar met onze Danny Ronaldo, een meester-artiest die het dan ook nog heerlijk kan verwoorden en kaderen. Gruss: “Ik werk dolgraag met onze paarden. Daarnaast blijf ik zoeken naar wat ons mysterie eigenlijk is. We blijven nu als circus eeuwenlang een groot publiek aantrekken en boeien. Daarom sta ik stil bij het heden, en kijk ik naar de toekomst. Maar het verleden laat me niet los. Ik zoek onze lijnen die niet zomaar toevallig kunnen zijn.” In 2001 kreeg Alexis hier de Gouden Clown. Zijn oom, ook Alexis, won goud in 1975. Dit jaar behalen hun kinderen en kleinkinderen terecht goud.

In Monaco werden uitvoerig ervaringen uitgewisseld rond het opnieuw opnemen van de draad na COVID. Voor ECA-partner Arie Oudenes beklijft hierbij vooral het Indische verhaal.

Arie: “Tijdens de Wereldfederatie bijeenkomst gaf Sujit Dilip van het Rambo Circus uit India een presentatie over de manier waarop hij met zijn circus de COVID-jaren is doorgekomen.

Ze bleven al die tijd op hetzelfde stuk grond staan. Ze hebben de grond rondom de tenten en wagens bouwrijp gemaakt en ontdaan van alle slangen die er leefden. Vervolgens zaaiden ze er kruiden, granen en alle vormen van groenten. Ze oogsten die en leefden ervan. Hij illustreerde dat met foto’s en filmfragmenten. Hij vertelde me dat ze die grond nog steeds bewerken en geld verdienen aan de opbrengsten. Daarna liet hij zien hoe ze, binnen de dan toegestane landelijke COVID-regelgeving, voor kleinere groepen gingen optreden, vervolgens in openlucht en in stadions. Op dit moment reist zijn circus weer met succes in India.”

Expo ter ere van prins Rainier

Naar aanleiding van het 50 jaar bestaan van het festival en de herinnering aan de geboortedag - honderd jaar geleden - van Prins Rainier is er een mooie tentoonstelling gewijd aan “De Prins middenin het circus”. Daar zie je duidelijk hoe Rainier zich persooonlijk inzette voor de hele organisatie van het gebeuren, de artiesten zelf uitkoos, de opbouw van de tent nauwlettend volgde en van dichtbij de dressuur en het huisvesten van de dieren opvolgde. Rainier ging zo ook mee toen de olifanten naar zee trokken voor een leuke badsessie.

Rainier wou, boven de politieke tegenstellingen, de wereld van circusmensen samenbrengen.

Hij wou circusartiesten een plek geven waar ze veilig en goed kunnen thuiskomen. Hij wou het publiek informatie en achtergronden geven zodat ze de kunst én het werk van het circus beter kunnen inschatten. Zo kan je ook met artiesten en het circus mee celebreren. Letterlijk zei hij: “Vous puissiez mieux les fêter.”

Op het festival ervaar je opnieuw hoe dit proces elk jaar opnieuw wordt waargemaakt.

Monte Carlo is een van de weinige circusfestivals waar dagelijks een persconferentie loopt.

Het is er elk jaar overvol. Daar zorgt Alain Frère voor met zijn eigen, parate circusverhalen. Journalisten zijn gretig om meer levendige achtergronden van het circus te krijgen. Artiesten staan hier stil bij hun loopbaan. Ze voelen zich veilig én gesteund. Ze vertellen ook vaak hoe ze zover zijn geraakt of wat hun nieuwe dromen zijn. Ook de tentoonstelling is een parel van informatie en beelden. Hier proef je hoe visionair Rainier was. Je ziet de krachtlijnen van de circusgeschiedenis tot vandaag. De wetenschappelijke onderzoekster Charlène Dray (universiteit van Parijs en Montpellier) zorgde er als scenograaf voor dat de vele unieke stukken van de privécollectie van Alain Frère in één grote, dynamische lijn werden gekaderd.

Auteur: Roland Vermeylen
Foto's © Direction de la Communication/Manuel Vitali/ Frédéric Nebinger