WAAROVER HEBBEN WE HET?

Circusorganisaties nemen een steeds prominentere plaats in binnen onze samenleving, en daarmee groeit ook hun impact op onze leefomgeving. In deze focusgroep richten we ons op de ecologische uitdagingen waarmee de circuswereld wordt geconfronteerd, en bekijken we hoe individuen, organisaties en systemen bijdragen aan deze impact op onze planeet en het milieu. Hoewel duurzaamheid een breed scala aan aspecten omvat, zoals de volhoudbaarheid van systemen en processen op ecologisch, menselijk en economisch vlak, leggen we in deze focusgroep heel bewust de nadruk op ecologische duurzaamheid.

In het bredere kunstenveld groeit de aandacht voor ecologische duurzaamheid, met initiatieven om de impact van touren te beperken zoals ‘Start to train’ van Kunstenpunt of het concept van ‘green riders’ waarbij gezelschappen en presentatieplekken ecologische afspraken maken. Ook initiatieven uit het buitenland, zoals het Theater Green Book uit het Verenigd Koninkrijk, worden meer en meer door kunstenorganisaties in België toegepast. Hoewel dergelijke initiatieven ook in de circuswereld voet aan de grond krijgen, blijven er nog vele vraagtekens bestaan over de aanpak van ecologische vraagstukken binnen onze sector. Hoe kijken we binnen de circussector naar ecologische duurzaamheid? In hoeverre sluit de circussector zich aan bij bredere initiatieven in het kunstveld? En wat zijn de specifieke uitdagingen waar de circussector mee te maken heeft op dit gebied?

WAT ZIEN & HOREN WE?

Uitdagingen

Klimaatverandering en de menselijke impact op het milieu vormen brede maatschappelijke uitdagingen die een complex scala aan thema’s omvatten, zoals afvalbeheer, energieverbruik, mobiliteit, materiaalaankoop, waterverbruik,…. Thema’s die om aanzienlijke kennis, middelen en tijd vragen. Het is, zoals Onni Toivonen het ook verwoordde in Circusmagazine, een structureel probleem, dat structurele oplossingen vereist.

Toch zijn er binnen de circussector specifieke aandachtspunten. De circussector is bij uitstek een internationale sector, waarbij touren en internationale verplaatsingen van circusprofessionals essentieel zijn. Deze mobiliteit brengt echter een grote ecologische voetafdruk met zich mee. Uit het onderzoek van IDEA Consult over circusloopbanen blijkt dat sommige circusartiesten hun internationale mobiliteit af bouwen, en bewust meer inzetten op activiteiten in Vlaanderen en Brussel. Toch blijft het voor velen een conflict tussen het hebben van een mooie carrière/geld/erkenning en de uitstoot van CO2.

Daarnaast vormt het gebruik van circustenten een uitdaging op zich. Het verwarmen van een circustent in de winter en het transporteren van grote hoeveelheden materiaal hebben een aanzienlijke impact op het milieu. Hoewel Circuswerkplaats Dommelhof aangeeft tentresidenties in de winter te vermijden is dit momenteel nog geen standaard praktijk in de sector.

Ondanks het feit dat circusprofessionals doorgaans zeer maatschappelijk en ecologisch geëngageerd zijn, blijkt het in de praktijk vaak een uitdaging om dit engagement te vertalen naar concrete acties. Uit het onderzoek naar circusloopbanen van IDEA Consult blijkt dat 19,2% van de circusartiesten al eens professionele beslissingen heeft genomen omwille van ecologische overwegingen.

Hoewel er een groeiende aandacht is voor duurzaam internationaal werken, zoals ook blijkt uit initiatieven als Perform Europe – een subsidieprogramma gericht op het verduurzamen van internationale tournees binnen de Europese podiumkunstensector – ontbreken er stimulerende maatregelen voor ecologische duurzaamheid in de huidige cultuurbeleidskaders in Vlaanderen, inclusief het Circusdreceet. Het ondersteuningsbeleid met betrekking tot energie en infrastructuur is nog beperkt, al biedt Vlaanderen wel een renteloze energielening aan voor de installatie van zonnepanelen bij cultuur- en jeugdinfrastructuur.

Tegelijkertijd komt er steeds meer wetgeving rond ecologische duurzaamheid die organisaties en individuen dwingen om ecologische keuzes te maken. De omschakeling naar een meer ecologische manier van werken brengt echter financiële en logistieke uitdagingen met zich mee. Zo is het gebruik van herbruikbare drankrecipiënten sinds 2023 verplicht op evenementen. Daarnaast voeren steeds meer steden lage-emissiezones (LEZ) in, wat voor organisaties met een beperkt budget problemen kan opleveren bij het vervangen van hun voertuigen, en sommigen dwingt om bepaalde steden te vermijden. Ook regelgevingen met betrekking tot geluidsnormen, afvalbeheer, en andere aspecten dwingen organisaties meer een meer tot het maken van ecologische keuzes. Up-to-date blijven met en aangepast blijven aan al deze eisen vraagt extra tijd en middelen.

Kansen

Binnen de circussector zetten verschillende organisaties actief in op een ecologisch beleid. Een analyse van de beleidsplannen van de 15 structureel gesubsidieerde organisaties toont aan dat alle 15 organisaties het belang van een ecologische en faire werking erkennen. Van deze 15 organisaties hebben er 9 operationele of strategische doelstellingen geformuleerd met betrekking tot ecologische duurzaamheid. Binnen de sector zijn er tal van initiatieven die als good practices dienen op het gebied van ecologie. Hierbij ligt de focus niet alleen op de eigen werking, maar ook op het sensibliseren van medewerkers, leden en het bredere publiek. Met name enkele ateliers en festivals zijn hierin voorlopers. Zo heeft Cirkus in Beweging bijvoorbeeld een duurzaamheidsbeleid ontwikkeld met actiepunten rond mobiliteit, herbruikbaar materiaal en een vegetarisch aanbod én hebben ze ook een duurzaamheidsscan ontwikkeld om hun eigen evenementen te kunnen evalueren. Niet alleen structureel gesubsidieerde organisaties hebben een beleid rond ecologische duuzaamheid. Zo heeft ook Cirque Plus een uitgewerkt duurzaamheidsbeleid met een ecologisch cateringsaanbod, een strikt afvalbeleid, beperking van drukwerk en de promotie van duurzame mobiliteit bij bezoekers.

Een veelbesproken onderwerp binnen de circussector is mobiliteit, vooral in het kader van (internationale) tournees. Verschillende werkplaatsen streven er bijvoorbeeld naar om (internationale) artiesten te ontvangen in het kader van een bredere tournee, om zo enkele reizen te vermijden. Ook bij gezelschappen wordt steeds vaker ingezet op doordachte tournees. Zo besteedt Circus Ronaldo samen met Frans Brood Productions aandacht aan minder kilometers door tournees op een bewuste manier te plannen en hopen ze hiermee in de toekomst nog meer samenwerkingen tussen verschillende locaties te stimuleren. Daarnaast wordt ook aandacht besteed aan de mobiliteit van medewerkers, leden en het bredere publiek. Sommige organisaties gebruiken bijvoorbeeld een bakfiets voor kortere verplaatsingen naar workshops, terwijl Miramiro hun festival vervroegde om beter aan te sluiten bij andere festivals zoals Cirque Plus in Brugge of Chalon dans la Rue in Frankrijk.

Ecologie speelt ook een belangrijke rol bij de aankoop van materiaal. Het aanschaffen van kwalitatief materiaal is niet alleen ecologisch verantwoord, maar ook financieel voordelig. Ook de herbruikbaarheid van materiaal wint aan belang binnen de circussector. Circus Ronaldo hergebruikt bijvoorbeeld bewust al haar materiaal, decors en kostuums, die niet alleen een historische waarde hebben, maar ook bijdragen aan de uitstraling van het gezelschap. Bij ateliers winnen reparatie-workshops voor circusmateriaal van leden aan populariteit. Ondertussen is het gebruik van herbruikbare bekers voor alle evenementen een verplichting, maar als voorloper gebruikt Miramiro ze al meer dan 15 edities. Door deze en andere ecologische initiatieven hebben ze in 2017 de GroeneVent award van OVAM mogen ontvangen.

Ook catering vormt een belangrijk aspect van ecologische duurzaamheid binnen de circussector. Uit de analyse van de beleidsplannen van de structureel gesubsidieerde gezelschappen blijkt dat 10 van de 15 organisaties inzetten op ecologische catering. Dit houdt in dat zij een aanbod van eerlijke, lokale en/of vegetarische voeding en dranken aanbieden. Bij Cirque Plus is het aanbod bijvoorbeeld volledig vegetarisch en werken ze al jaren samen met Oxfam Wereldwinkel voor de levering van dranken. Ook bij Cirkus in Beweging is vegetarisch eten ingeburgerd bij de medewerkers en wordt het zelfs aangemoedigd bij de leden.

Verschillende circusorganisaties investeren in het verminderen van energieverbruik bij renovaties van hun eigen locaties. Circusplaneet besteedde aandacht aan het plaatsen van superisolerend glas en het gebruik van ecologisch duurzame materialen bij de renovatie van de circuskerk in Malem. In Leuven wordt een CO2-neutrale nieuwbouw de locatie voor Cirkus in Beweging.

Bij sommige artiesten en gezelschappen is ecologie niet alleen een onderdeel van hun werking, maar ook een inspiratiebron voor artistieke creaties. Circus Katoen zet bijvoorbeeld sterk in op ecologische principes. Alle objecten waarmee ze werken zijn natuurlijk, biologisch afbreekbaar of gerecycleerd en bij elke creatie moet alles, zowel de artiesten zelf als hun materiaal, altijd in één auto passen. De natuur speelt ook een prominente rol in hun voorstellingen, zoals bijvoorbeeld in Grasshoppers, dat draait om de veerkracht en kwetsbaarheid van de natuur en onze rol als mens daarin. En ze zijn hierin niet alleen, zo maakte Liza van Brakel met Galop niet alleen een voorstelling over haar fiets, maar tourt ze ook daadwerkelijk met haar fiets door Nederland. Een ander internationaal voorbeeld is acting for climate, een gezelschap (en netwerk) met als doel het inspireren van mensen om zich in te zetten voor een duurzame toekomst.

Binnen de Vlaamse cultuursector zijn verschillende netwerken actief die ecologie op de voorgrond plaatsen, zoals Greentrack Gent (dat als lid van het Gents Kunstenoverleg samenwerkt met de Gentse cultuursector) en Pulse transitienetwerk met enkele leden uit de circussector (vb. Cirkus in Beweging en Circuscentrum).

Tot slot zijn er ook andere initiatieven zoals ‘Leuven Boomt!’ van Cirkus in Beweging, dat Leuvense verenigingen mobiliseert om samen zoveel mogelijk bomen te planten. Door een gift te koppelen aan het inschrijvingsgeld proberen ze de drempel om een steentje bij te dragen te verlagen. Ook bij CIRKL kunnen mensen bij aankoop van hun tickets 1 euro extra doneren voor het planten van een boom. Met dit initiatief hoopt Cirkus in Beweging in de toekomst nog andere organisaties (in andere steden) te inspireren.