Er was eens maker en performer Kasper Vandenberghe die een stunt op grote hoogte wilde uithalen. Hij klopte aan bij het Circuscentrum, op zoek naar een coach om hem van zijn hoogtevrees af te helpen. Het werd Simon Bruyninckx van Collectif Malunés. Hij verloste Vandenberghe voor het leven van zijn angst voor hoogte, maar zadelde hem wel op met een stevige circusmicrobe.

© Michiel Devijver

“‘Wat vind ik eigenlijk zo interessant aan circus?’ vroeg ik me af. Ik ben er dieper ingedoken, in de verschillende circusdisciplines. Circusartiesten zie je meestal alleen maar in hun perfectionisme. Door het uit te puren, de repetitiviteit te gaan gebruiken en door tekst, zang of andere kunstvormen eraan toe te voegen, krijg je een contaminatie van de acties van het circus,” aldus Kasper Vandenberghe.

Vandenberghe, die tot dan toe vooral actief was als performer bij Troubleyn, het productiehuis van Jan Fabre, nam een liefde voor het object mee toen hij de grens van dans en performance naar circus overstak. Hij doopte zijn nieuwe artistieke richting MOVEDBYMATTER. “Al tijdens mijn tijd bij Troubleyn onderzocht ik objectmanipulatie. Eén van de oefeningen die we deden, heette ‘moved by matter', bewegen door materie. Hoe kan een stoel of een tafel je bijvoorbeeld tot beweging brengen? Hoe wek je zo’n object tot leven, zonder dat je er een psychologische identiteit aan geeft door er tegen te spreken, maar door het puur fysiek te benaderen?”

Zo raakte hij gefascineerd door de jaws of steel, een mondstuk voor tandacrobatie waarmee hij samen met de broers Simon en Vincent Bruyninckx van Collectif Malunés een intieme krachtmeting wist te creëren (de voorstelling BITBYBIT), ver weg van het patserige waarmee John Massis met zijn tanden een vliegtuig aan de grond hield.

Even de gebruiksaanwijzing van het leven kwijt ging hij bezinnen in een yurt in Portugal, kwam terug en… “Het was niet de bedoeling om met die bezinning iets te maken,” zegt Vandenberghe verontschuldigend, “maar dat is er wel uitgekomen. Het was voor mij een zoektocht naar een andere manier om in het leven te staan. Een andere manier ook om connectie te maken met de mensen die je graag ziet. En daardoor ook de connectie met jezelf opnieuw aangaan. Weg van alles, in de natuur, op een berg, in een yurt, deed ik alleen maar meditatielessen. En vanuit die navelstaarderij heb ik getracht een voorstelling te creëren met een universeel verhaal. Een ritueel dat mensen even tot het bewuste hier en nu brengt.”

Die voorstelling is MYSTICA, een samenwerking van MOVEDBYMATTER met Muziektheater Transparant, waarin haarhangers en koorzangers samen zoeken naar verbinding. Samen met Elisa Demarré – dramaturg, herborist en schrijver – dook Vandenberghe in de geschriften van vrouwelijke mystica, figuren uit de (veelal) middeleeuwen die een intense goddelijke ervaring hebben gehad en dit overleveren in tekst of beelden. Elisa Demarré: “In hun oorspronkelijke vorm waren de teksten niet bruikbaar. Als je de hele tijd dingen hoort als ‘God is de hoogte. God is het enige.’ wekt dat in het nu meteen een afstand op. Dus zijn we op zoek gegaan naar de beelden in die teksten die wel de lading kunnen overbrengen, maar minder expliciet. In een symbolische, poëtische taal, die er een beetje rond cirkelt, die niet expliciet zegt hoe het zit, maar die associatief iets wakker maakt. Om alles naar het nu, naar het hier, naar de aarde te brengen.”

Demarré herschreef de teksten tot mijmeringen voor deze tijd, door componist Timo Tembuyser omgezet naar polyfone liederen voor drie stemmen. Drie haarhang-artiesten en drie koorzangers vlechten hun haren rond een grote ring en maken letterlijk de beweging tussen hemel en aarde.

Dat het circusritueel resoneert met de wereld van vandaag, blijkt uit de lovende reacties en de selectie voor het Theaterfestival 2025. Op dat Theaterfestival spelen overigens nog twee circusvoorstellingen, als drie ambassadeurs van een Vlaams circusveld dat steeds meer incontournable wordt binnen de podiumkunsten. Ook een interview is een ritueel, vervat in het moment tussen het aan- en uitzetten van de dictafoon. We zitten backstage in het Wintercircus in Gent, waar lange haren al behoedzaam worden voorbereid op de voorstelling van vanavond.

© Titus Simoens

Ik las dat haarhangen voelt als kokend water op je hoofd. Je hebt het zelf nooit kunnen proberen.

Kasper “Ik heb geen haar.”

Heb je een fysieke ervaring gehad die het benadert?

Kasper “Goeie vraag. Ja, ik heb wel iets met uithouding en pijn. Als performer heb ik heel veel marathonvoorstellingen gespeeld. De uitzonderlijke fysicaliteit brengt je tot een bepaalde grens, waar je in een soort van wankele positie komt te staan. Als je dat moment kunt grijpen, het ownen, ervaar je iets dat me vergelijkbaar lijkt met wat de haarhangers fysiek beleven.”

De fysieke pijn van het haarhangen wordt niet weggemoffeld in de voorstelling. Op welke manier wil je het publiek daar deelgenoot van maken?

Kasper “Ik denk dat de voorstelling gaat over een ontwakingsproces en de pijn, de verwarring of het afzien dat het veroorzaakt. Om de dingen die je verliest, die je achter je laat. Zo heeft de pijn inhoudelijk zijn plaats in de voorstelling.”

Elisa “Door de keuze om de biografische elementen van de mystieke figuren weg te laten, zodat er geen representatie is, is het alsof de performers de woorden echt belichamen. Het publiek zit er heel dichtbij, in een cirkel rond de performers, wat ook een soort van intimiteit creëert.”

Kasper “We zetten handelingen in een repetitiviteit, waardoor je stap voor stap een evolutie ziet in hoe de actie wordt uitgevoerd, maar ook in hoe het wordt beleefd door de performers. Ook al doen ze het al jaren, ze tonen aan het publiek hoe het voelt om daar te hangen. Iets wat ze anders misschien zouden...”

… wegstoppen?

Kasper “Ja. Toen we zeiden dat het dát was wat we wilden zien, was het antwoord: ‘maar dan moeten we dat spelen, want we zijn het al verleerd.’ We zijn het terug gaan opzoeken met de artiesten, om te weten waar de overgang ligt tussen de actie en het acteren. De zangers doen het trouwens wel heel onvervalst. Die gaan ook hangen in de voorstellingen. Eventjes.”

This is my church

Je zou kunnen zeggen dat podiumkunst altijd een soort ritueel is. Jullie benaderen het rituele vanuit een meer goddelijke context. Gaat het over transcendentie?

Elisa “Ja, maar in plaats van te zeggen ‘dit is een ritueel dat te maken heeft met het religieuze en het transcendente,’ was het eigenlijk de bedoeling om – wat ook staat in die mystieke geschriften – het transcendente in het hier en nu te plaatsen. Als iets dat niet onbereikbaar veraf, maar voor iedereen toegankelijk is. Het gaat over een plek diep binnen in jezelf, die je kan opzoeken door echt aanwezig te zijn, door helderheid, concentratie en contemplatie.”

Kasper “Het gaat om een gevoel van tijdelijk samen iets te hebben meegemaakt waar we niet helemaal de vinger op kunnen leggen, maar dat ons op de een of andere manier verbindt.”

In de voorstellingstekst lees ik woorden als ‘vrouwelijkheid’ en ‘zachtheid’. In hoeverre wilden jullie een emancipatorische voorstelling maken?

Elisa “Het is er zeker onderdeel van, maar we zijn voorzichtig om er niet de klemtoon op te leggen, omdat het gewoon heel snel leidt tot een discussie over semantiek, over wat vrouwelijkheid is en wat dat wil zeggen. Dat was voor ons een beetje naast de kwestie. De vrouwelijkheid die benoemd wordt is eigenlijk overgenomen uit oosterse principes, die ervan uitgaan dat vrouwelijkheid inderdaad gekoppeld wordt aan een soort van zachtheid, aan ontvankelijkheid, maar niet aan een gender, laat dat duidelijk zijn. Dus emancipatorisch in die zin dat het een kwaliteit is die ondergesneeuwd geraakt is in de huidige maatschappij en waar we wel nood aan en deugd van hebben.

En bij uitbreiding ook omdat die mystieke figuren, ieder op zich, kunnen gezien worden als een soort van voormoeders van het feminisme. Omdat zij niet alleen in wat ze zeiden, maar ook in hun praktijk en hoe ze hun leven inrichtten, best wel moedige keuzes maakten die voor die tijd niet zo evident waren. Ze probeerden zich los te scheuren uit de patriarchale structuur waarin zij moesten functioneren. Kerkelijke ordes, het huwelijk, … traditionele structuren die nog altijd bestaan maar die een andere invulling hebben gekregen. Waarbij zij in woord en daad toonden wat anders kan.

De voorstelling is dus emancipatorisch in de zin van: er zijn altijd alternatieven mogelijk. Het zou een alternatief kunnen zijn door in een andere houding naar het nu te kijken. Maar dus niet in de meer traditionele opvatting van wat vrouwelijkheid zou zijn.”

Gaat het dan over een soort ontvankelijkheid?

Elisa “Ja. Ook. Maar ik denk ook gewoon concentratie als vaardigheid. Dat ligt echt wel aan de basis van veel van die teksten. Dé manier om dit soort ervaringen te krijgen, is concentratie. Dat gaat over hoe gefocust je kan zijn op wat iemand anders zegt in gesprekken, op wat er echt wordt gezegd, op de kwaliteit van luisteren naar iemand anders, naar jezelf, naar je noden. En dat is zo moeilijk geworden.”

Kasper “Want je aandacht raakt voortdurend versnipperd. Er zijn continu dingen die het ondermijnen.”

Sneller dan de ratio

© Titus Simoens

Is er iets dat jullie circusdramaturgie typeert?

Kasper “De uitdaging is om de juiste circuselementen te vinden om te kunnen vertellen wat je wilt vertellen.”

Elisa “Ik heb het gevoel dat je sowieso voor iedere voorstelling alle kaarten opnieuw moet schudden en moet bekijken wat er ligt, met wie je werkt en wat de verwachtingen zijn rond de voorstelling. Het was mooi om te zien hoe die circusdiscipline met zijn heel specifieke vorm zich ook plooit naar iets anders. Omdat het moest matchen met die polyfone koorzang. Hetzelfde geldt ook voor het muziektheater, dat zich moet plooien naar het circuselement dat binnenkomt. En dat samen met die grote woorden van die mystici. Ik denk niet dat er een soort van basismethodologie is om van af te wijken. Het is gewoon iets dat zichzelf telkens weer moet vinden, tot het een symbiose wordt.”

Kasper “Op praktisch vlak was het combineren van de twee vormen enorm gecompliceerd. De ene heeft veel opwarming nodig, de andere minder. De ene kan maar drie uur in de voormiddag hangen en de andere kan effectief zes uur zingen. Het was een hele uitdaging om toch een coherente groep te creëren, die evenwaardig is, los van de discipline.”

Elisa “Maar ik denk wel, in de afstemming van vorm en inhoud, dat we in die beide disciplines, zowel in de koorzang als in het haarhangen, op zoek zijn gegaan naar wat de essentie overbrengt. Timo is erin geslaagd om een hedendaagse invulling te geven aan het polyfone. Dat het rituele karakter ervan overblijft, samen met het symbolische van de teksten, zonder dat er associaties bijkomen met een kerkelijke geschiedenis.”

© Titus Simoens

Circus en tekst is geen evident huwelijk. Heb je daar iets in ontdekt?

Elisa “Dat het moeilijk is. Tekst buiten de context van gewoon teksttheater is altijd moeilijk. Om tekst te integreren in een dansvoorstelling bijvoorbeeld, ligt de sleutel vaak in het benaderen van de tekst vanuit zijn rauwe klanken en niet vanuit zijn grammaticale kwaliteiten. Het heeft met tempo te maken: of het moet gewoon snel komen, of het moet goed klinken. Zodat je even het intellect voorbijsteekt, je niet de tijd krijgt als toeschouwer om te veel te gaan interpreteren of analyseren. Het is eigenlijk een soort van strategieën bedenken zodat de tekst kan doen wat muziek doet, of wat haarhangen doet, of wat dans doet. Namelijk sneller zijn dan de ratio en direct naar de emotie gaan.”

Kasper “Niet alle performers kunnen met tekst werken, of zingen. We gaan in 2027 een onderzoek doen rond de combinatie tekst en jongleren/acrobatie, om te zien hoe dat vervlochten geraakt.”

Elisa “Dan kunnen we ons de vraag stellen: wat is het equivalent van jongleren met een tekst? Of hoe hou je iets in de lucht terwijl je iets moet zeggen? En wat heeft dat voor effect op die actie? Het is het ontdekken van nieuwe relaties, tussen de teksten en die andere elementen, zodat je niet het gevoel hebt dat het er is opgelegd. In het begin is dat wel effectief zo. De kunst is het zoeken naar hoe je dat in elkaar schuift, zodat het één wordt.”

Ben je als gezelschap bezig met een soort institutionele dramaturgie?

Kasper “Wat is het dat MOVEDBYMATTER binnenbrengt in het circus? Daar hebben we recent, bij de voorbereiding van ons structurele dossier, veel over nagedacht. We opereren op het snijvlak van of in het spanningsveld tussen telkens een bepaalde circusdiscipline en een andere discipline, om te zoeken hoe het elkaar kan ontmoeten en versterken, zonder dat het aan circusness inboet.”

Elisa “Ik denk dat daar voor ons nog heel wat ontwikkelingsmogelijkheden liggen, zonder dat het moet vervallen in een vaste methodologie, want daar geloof ik weinig in. Je doet het toch iedere keer met een andere discipline, met andere mensen, je werkt aan een ander verhaal. Dus iedere voorstelling verdient het eigenlijk om from scratch te beginnen.”

Kasper “Muziek is daar heel belangrijk in. Het is de lijm tussen die verschillende disciplines – heel subtiel, want je ziet het niet zoals de andere elementen, je hoort het alleen maar.”

Welke circusdisciplines willen jullie nog gaan ontleden?

© Michiel Devijver

Kasper “We gaan een solo maken met een parkourloper. Daarna ga ik zelf terug op scène staan, samen met Sabrina Sow, een Brussels-Franse paardenkunstenares van de compagnie Equinoctis, en haar paarden. Met vier paarden tijdens de repetities en uiteindelijk één paard op scène.”

Vier paarden omdat…?

Kasper “Om te zoeken met welk paard er welke connectie is. Het zijn geheelde paarden die zelf gekwetst waren – meestal mentaal – en daarna therapie- en showpaarden zijn geworden. All Apologies gaat die voorstelling heten. Over de kunst van het sorry kunnen of durven zeggen.”

Sorry aan de dieren?

Kasper “Ik denk dat het wel een noodzaak zal zijn om dat mee te integreren."

MYSTICA is te zien op Theater op de Markt (24-25 oktober, Pelt), ROMAEUROPA Festival (7-9 november, Rome), De Brakke Grond (30 januari, Amsterdam) en O. Festival (mei, Rotterdam)

Movedbymatter.be

Transparant.be

Auteur: Ine Van Baelen
Foto's: Michiel Devijver / Titus Simoens
Dit artikel verscheen in Circusmagazine #84 (september 2025)