Van de vijftigtal Belgische circusartiesten die in het begin van vorige eeuw naar Amerika trokken, spreekt de Gentse acrobaat en café-uitbater Henri Frans wellicht het meest tot de verbeelding. Niet per se vanwege zijn talent, succes of ondernemingszin, wel dankzij de documenten en talrijke foto’s die van hem bewaard zijn gebleven. Redactielid en onderzoekster Gwendolien Sabbe duikt met veel plezier in zijn verhaal.

Exceptioneel is zijn levensloop niet. In ons onderzoek naar Belgische circusartiesten in Amerika (1900-1940) is Henri Frans één van de vijftigtal artiesten die de Atlantische oceaan oversteekt om een beter contract te scoren. Ook het uitbaten van een café na of tijdens een circuscarrière is niets nieuws onder de zon. Het bijzondere is dat we zijn levensloop kunnen volgen dankzij enkele documenten en vooral de vele foto’s die in het circusarchief van André De Poorter, nu de circuscollectie van het Huis van Alijn, te vinden zijn. Het is uitzonderlijk dat er nog zoveel bewaard is van Henri en zijn zonen René en François Frans. Bij Henri Frans hebben we het privilege hem te volgen van jonge twintiger tot oudere heer. De foto’s van zijn periode in Amerika stuurt hij naar huis: op de achterkant lezen we korte boodschappen aan zijn vrouw Clementine of aan zijn zonen. Dat maakt hem een man van vlees en bloed.

Leuke Chinees uit Ledeberg

Als Henri twintig is, woont hij bij zijn moeder in Ledeberg. Hij verdient de kost als dagbladverkoper. In 1898 trouwt hij met Clementine Van Guyse (1879-1957), een kleermaakster uit Gent. Clementine is dan drie maand zwanger van hun zoon René Eugène Frans (1899-1945). Na de dood van Clementines vader trekt het jonge koppel met baby René in bij de weduwe en nemen er het café ‘Estaminet Den Biekorf’ over. In 1902 wordt hun tweede zoon, François (Frans) Frans geboren.

Al die tijd is hij ook circusartiest. In 1897 duikt hij voor het eerst op als acrobaat. In het programma van het Nieuw Circus in Gent staat aangekondigd: ‘Les Franch, twee leuke Chinezen uit Ledeberg’. Volgens hun promotiekaartje zijn The Franch Brothers ‘eccentric Chinese acrobats. Original. Funny. Clever. The Best in the World.’ Op de foto zien we twee heren verkleed en geschminkt als Chinees met een exotische papieren parasol in de hand. Henri Frans toert enkele jaren met deze act in variététheaters tot onder andere in Portugal en Italië.

Rond 1906 trekt hij rond met een nieuwe acrobatengroep, ‘Horatius Trio’. Op de studiofoto’s herkennen we Theofiel Caluwaert, bijgenaamd ‘zotten Theo’ (1880-1958) en de jonge knaap Serafien Fruytier (1891-1965). Hun nummer bestaat onder andere uit drie hoog op elkaars schouders staan terwijl ze op en van een trap stappen. Henri Frans leert Serafien de knepen van het acrobatenvak. De twee mannen spelen de komende jaren samen als ‘The Original Bento Brothers’ en ontwikkelen een ijzersterk evenwichtsnummer met vrijstaande ladder.

Foto: Huis van Alijn

The Bento Brothers tonen hun nummer op één van de twee podia tussen de drie circuspistes in de 'Big Top' van het Barnum & Bailey Circus, ca 1911. Henri houdt de ladder in evenwicht terwijl Serafien handenstand doet op zijn hoofd of op zijn handen.

Amerika

Met dit laddernummer weten ze een contract te strikken bij één van de grootste en meest prestigieuze circussen van dat moment: Barnum & Bailey Circus in Amerika. In maart 1910 vertrekken Henri Frans en Serafien Fruytier met het stoomschip Kronprinzessin Cecilie vanuit Southampton, Engeland naar New York City. Net op tijd voor de repetities in Madison Square Garden waar het Barnum & Bailey (B&B) seizoen traditioneel een maand lang uit de startblokken schiet. Vanuit Manhattan trekt de circuskaravaan met 1200 mensen en nog eens honderden paarden en exotische dieren naar Brooklyn waar hun tournee ‘under canvas’ of met de ‘big top’ begint: drie grote circuspistes met daartussen twee podia en daarrond nog eens een hypodroom voor de openingsparade en ‘wild west’ paardenrenwedstrijden op het einde van de show. De Bento Bros spelen in de tweede circuspiste, een topplaats. Naast hen op het podium toont ‘Joe DeKoes Troupe’ hun acrobatisch nummer, een ander Belgisch gezelschap rond de Brusselse Joseph DeKock. Tegelijkertijd spelen er verschillende acts. Al deze prikkels zijn nodig om de 12.000 à 15.000 toeschouwers het gevoel te geven dat er constant iets ongelooflijks te beleven valt.

Er is nog een derde Belgische acrobatengroep die in 1910 bij de B&B show speelt: de ‘Lafaille Troupe’. Op de foto’s zien we hoe ze elkaars gezelschap opzoeken tijdens toeristische uitjes op zondag, op het circusterrein tussen twee shows door of voor de slaaptrein vertrekt. Het zijn de weinige vrijetijdsmomenten die ze samen hebben.

1910, uitstap naar Niagara Falls. Henri (met ronde hoed) zit op de balustrade, naast hem zit Serafien. Helemaal rechts met het witte hemd staat een acrobaat van de Belgische Lafaille troupe. Henri schrijft op de achterkant van deze foto aan zijn vrouw: ‘Clementine, ziehier een portretje van mij waar ik zit aan de Niagara Falls. Zeg Treese dat moest ge eens in uw leven zien. Dat is het schoonste dat ik tot nu toe gezien heb. 1000 kussen aan u en de kinderen. Henri’.

Foto: Huis van Alijn

Een kleedkamer in 1910-1911. Henri staat in het midden met zijn pijp in de mond. Op de achterkant schrijft hij aan zijn vrouw: ‘Clementine, ge ziet hoe het hier gaat. Dat is juist als wij in de kleedkamer zijn voor de parade. Iedereen is hem aan het kleeden. Ik was juist bezig met eene met Electric te masseeren. Dus ge ziet ik ben nog altijd goed. Henri.’

Tyfus

Tijdens die eerste overtocht blijft Henri Frans twee jaar in Amerika. In sierlijk handschrift houdt hij netjes alle speelplekken en het aantal afgelegde miles bij. Dankzij dit bewaarde ‘route book’ krijgen we een inzicht in het strakke en drukke tourschema van de Bentos Bros. Tijd voor veel rust of reisjes lijkt er niet te zijn. Wanneer ze niet spelen, reizen ze van de ene speelplek naar de andere. Tussen het B&B seizoen 1910 en het seizoen 1911 overbruggen ze de wintermaanden met een contract van het Sullivan & Considine Circuit. Een vast programma van diverse acts toert langs een op voorhand vastgelegde reeks vaudevilletheaters die beheerd worden door de heren Sullivan en Considine. Elke week spelen ze in een ander theater, in een andere stad, telkens meerdere shows per dag.

Henri Frans keert in oktober 1911 terug naar zijn vrouw en kinderen in Gent. Lang blijft hij er niet, want in maart 1912 steekt hij opnieuw de plas over en start zijn derde B&B tournee. Althans, dat denken we toch. Henri Frans lijkt het niet zo nodig te vinden het 1912 B&B seizoen te bewaren in zijn ‘route book’ want er ontbreken twee paginanummers juist daar waar we de tourneedata zouden moeten vinden. De Bento Bros staan nochtans vermeld in het B&B programma en in enkele krantenartikels bij de start van de tournee. Een andere mogelijkheid is dat Serafien Fruytier met een andere partner een contract onder dezelfde naam heeft.

Als het effectief gaat om Henri en Serafien, dan stopt hun seizoen vermoedelijk vroeger dan verwacht. Het vakblad The Billboard schrijft in september 1912 dat ‘Bento van de Bento Brothers twee weken in het ziekenhuis heeft gelegen met tyfus’. Gezien we hier half september zijn en de tournee enkele weken later op haar einde loopt, beslist het circusmanagement waarschijnlijk dat het de moeite niet meer is om ‘Bento’ het circus nog achterna te laten reizen en het nummer opnieuw te laten opnemen in het programma. Want in september zien we in de Belgische krant ‘La Meuse’ een aankondiging voor het programma in L’Elysee-Palace met o.a. ‘les extraordinaires equilibristes Les Bentos, les grands succes du jour’. De volgende weken spelen ‘The Bentos Bros, acrobates équilibristes’ in het theater ‘Aux Variétés’ in Charlerloi en in een theater in Parijs.

Nieuwe vlieger

In die periode is Henri op zoek naar een nieuwe vlieger. Zijn adept Serafien is waarschijnlijk niet met hem teruggekeerd naar België. Die gaat voor nog een B&B seizoen in 1913, deze keer met de acrobatengroep van de Belg Joseph DeKock. Hij toert enkele jaren met de ‘Joe Dekoes’ bij B&B en blijft uiteindelijk in Amerika. In 1918 dient Serafien in het Amerikaanse leger, wordt Amerikaans staatsburger onder de artiestennaam ‘Jack Bento’ of ‘Bento’. Hij sterft op 75-jarige leeftijd in Chicago.

Henri vindt zijn nieuwe ‘cascadeur’ of vlieger in de Gentse turnkring Vrijheidsliefde. Hij ziet potentieel in de veertienjarige Polydoor De Baets (1897-1979), later ‘Polly Bentos’. Hij biedt hem een contract van 25 frank per maand met kost en inwoning, oefent met hem in turnlokalen en neemt hem mee op tournee. Samen met de Gentse acrobaat Joseph La Porte vormen ze het ‘Frans Bento Trio’.

Na wat contracten in België en Frankrijk vertrekt het trio in maart 1913 naar Amerika met een contract op zak voor Ringling Brothers Circus. Tussen 5 april en 1 november spelen ze ongeveer 181 dagen, in 144 steden en 32 staten. Tijdens de wintermaanden keren Henri en Polly terug naar huis. In maart 1914 vertrekken ze opnieuw, voor een tweede seizoen bij Ringling Brothers.

Café Bentos

Wanneer ze op 24 oktober 1914 in Cairo, Illinois hun laatste show van het Ringlingseizoen spelen, is het in Europa volop oorlog. Henri Frans slaagt erin terug te keren met een schip van de White Star Dominion Line via Liverpool. Hij is 37 jaar, heeft er een circuscarrière van minstens zeventien jaar op zitten, waarvan vier of vijf seizoenen in Amerika met mooi betaalde contracten in circus en vaudeville. Henri was steeds de leider van zijn eigen gezelschap, dus het grootste deel van de fee ging naar hem. We gaan ervan uit dat het acrobatenleven hem geen windeieren heeft gelegd.

Foto: Huis van Alijn

Henri in zijn Café Bentos in de Lammerstraat, Gent (1915-1931).

In mei 1915 opent hij Café Bentos in de Lammerstraat 15 in Gent, vlak naast het Nieuwe Cirkus, dat in deze periode dienstdoet als cinema- en variétézaal, en recht tegenover Vooruit, het Feestpaleis van de Socialisten. Het café is een ontmoetingsplek voor artiesten en biedt logement voor ‘voyageurs’. Achilles De Maertelaere (1882-1964) maakt prachtige wandschilderijen voor het café: taferelen van het wilde westen met cowboys en indianen, exotische taferelen van Japan, Egypte, Afrikaanse waterdragers, enzovoort. Achilles en Henri zijn jeugdvrienden. Ze kennen elkaar van de Gentse Turnkring De Volksmaatschappij. Achilles neemt op een bepaald moment de naam ‘Bentos’ als pseudoniem om naamsverwarring met een gelijknamige kunstenaar te vermijden. Henri en Achilles circuleren ook allebei in socialistische kringen. Henri stelt tijdens de Eerste Wereldoorlog regelmatig een programma samen voor variétéavonden in het socialistische Feestpaleis Vooruit. De ‘Variété Vertooningen’ zijn meestal ten voordele van ‘het Comiteit van Hulp aan Belgische Krijgsgevangenen in Duitschland’ of ‘de getroffene artisten van Variété-Concerten en Music-Halls’. In augustus 1917 stelt hij een music-hall spektakel samen met een groep Gentse circus- en variétéartiesten. Twee weken speelt ‘Barnum te Gent’ met groot succes in het Nieuw Cirkus in Gent. Op die manier geeft hij artiesten speelkansen in een heel moeilijke periode.

Na de oorlog blijft hij zijn Café Bentos uitbaten en zet hij een stap verder als ondernemer in de amusementswereld. Hij begint zijn eigen circus ‘Cirque Bento’. In 1921 huurt hij een gigantische viermasttent en zet ze op het Sint-Pietersplein. Als kersverse circusdirecteur organiseert hij een acrobatische revue ‘Barnum in Gent’, toneelvoorstellingen en een circusshow met als grote vedette ‘Darius’, de oudste dierentemmer van Frankrijk. Maar een nachtelijke onweerstorm maakt gehakt van de tent en een einde aan ‘Circus Bento’, pas enkele maanden na de start.

Nieuwe generatie

Henri Frans lijkt zijn actieve circusplannen met deze tegenslag voorgoed opgeborgen te hebben. Hij ziet daarentegen zijn zonen René en Frans en zijn leerlingen Serafien en Polly floreren in hun circuscarrière en het leven. Zijn zoon René en Polly kennen elkaar goed. Polly heeft namelijk een tijd bij hen ingewoond toen hij als leerling met Henri rondtoerde. Ze zijn ongeveer dezelfde leeftijd. In 1925 vormen ze samen met Jozef Storms een succesvol muzikaal clownstrio ‘Los 3 Bentos’. Ze toeren twee jaar onafgebroken met het grote, Duitse circus Dunbar & Schweijer in Zuid-Amerika. Terug in België trouwt Polly met Jenny Moreels, de zus van de schoonzus van René. François of Frans Frans is getrouwd met Jeanne Moreels. René heeft ondertussen een relatie met een knappe, erg getalenteerde Braziliaanse artieste, Chela Nelson. De twee bevriende koppels (Polly Bentos, Jenny Moreels, René Frans en Chela Nelson) toeren als muzikale clowns ‘The 4 Bentos’ met onder andere The Great Carmo Circus in Engeland in 1929 en 1930. In die periode bezoekt Henri hen twee keer. Op de foto’s ziet hij er trots en ontspannen uit.

Henri’s andere zoon Frans heeft een tijdje in het acrobatenvak gezeten. In maart 1931 neemt hij Café Bentos van zijn vader over. Hij is er cafébaas tot het einde van de Tweede Wereldoorlog. Café Bentos in de Lammerstraat verdwijnt in de jaren vijftig of zestig.

Foto: Huis van Alijn

Henri op bezoek bij zijn zoon René en Polly wanneer ze op tournee zijn met The Great Carmo Circus in Engeland (ca. 1929-30). V.l.n.r.: Chela Nelson (vrouw van René), onbekend, onbekend, Togare (leeuwentemmer en ster van de show), Henri Frans, René Frans, Polly Bentos, Jenny Moreels (vrouw van Polly).

Opwaartse drang

Henri neemt café Concordia in de Wommelgemstraat over in 1935 en geeft het de naam ‘Bentos’. Aan de muren hangen grote foto’s van zijn periode bij Barnum & Bailey en Ringling Brothers in Amerika. Aan iedereen die zijn verhalen wil horen, laat hij de foto’s zien. Dit café ‘Bentos’ bestaat nog steeds, maar jammer genoeg zonder het originele interieur.

Hoe Henri Frans zijn laatste jaren doorbrengt, weten we niet. Hij maakt de Tweede Wereldoorlog nog mee en de dood van zijn zoon René in 1945. Henri sterft op 20 maart 1948. Achilles ‘Bentos’ portretteert Henri en zijn vrouw Clementine op latere leeftijd in een tweeluik. Dit beeld geeft misschien wel weer hoe hun ‘oude dag’ eruit ziet. Wat een contrast met het bruisende leven dat achter hem ligt, altijd onder de mensen en de opwaartse drang die hij volgens ons onder zijn vel had. Henri Frans begon als dagbladverkoper en heeft zich dankzij zijn internationale circuscarrière en ondernemerschap kunnen opwerken tot iemand met een eigen, succesvolle en langlopende zaak. Voor zover foto’s de waarheid vertellen, tonen ze ons een tevreden man die volop leefde.