‘Bare Body’ is wellicht de eerste circusvoorstelling in Vlaanderen die het vrouwelijk naakt zo centraal stelt. Een ijkpunt, maar los van de performance is het ook een signaal. Om gezien en gehoord te worden. Als vrouw in a man’s circus world. Makers Jakobe Geens (28) en Margot Jansens (26) nemen in dit interview geen blad voor de mond. Niet als vingerwijzing maar als oproep dat het anders kan: in de ateliers, in de scholen, op festivals, bij programmatoren en technici en ja, ook bij u, het publiek. Een openhartig gesprek én een onbedekte inkijk in een soms hobbelig parcours.

Jakobe Geens begint op haar zestiende met circus bij Ell Circo D’ell Fuego, maar haar herinneringen aan die tijd in het Antwerpse circusatelier zijn niet onverdeeld positief. Ze wordt er naar eigen zeggen gepest en uitgelachen, heeft een bijnaam en valt – na meermaals te laat komen – uit de boot van een productiegroep. “Ik had mijn vader verloren toen ik twaalf was, ik was erg zoekende en lag met mezelf in de knoop. Misschien had ik de verkeerde verwachting maar je mag toch hopen dat een circusdocent voor een puberende jongere kan zorgen. Ik heb er zachtheid en zorg gemist in een toen overwegend mannelijk docententeam.” Heel anders is Margots verhaal. Zij volgt al vanaf haar zesde les bij Circusplaneet dat haar “tweede thuis” wordt, ze zit in een productiegroep De Pirelli’s en vindt het erg inspirerend met als kanttekening “dat er misschien iets te weinig gefocust werd op de circustechniek, waar dat bij Ell Circo D’ell Fuego net heel erg het geval was.”

Smile, Jakobe!

Los van deze uiteenlopende ervaringen is het voor beiden dan al duidelijk dat hun toekomst ligt in het avontuur dat circus is. Margot wil weg van de routine de vrije wereld in, Jakobes grote voorbeeld is het personage Esmeralda uit Victor Hugo’s ‘De klokkenluider van de Notre Dame’, een strijdvaardig sensueel zigeunermeisje. Terwijl Margot haar studie podiumtechnieken aan RITCS afrondt met een thesis over lichtontwerp in circus, gaat Jakobe aan ACaPA in Tilburg studeren waar ze haar acropartner, Kert, uit Estland leert kennen. “Onze ambitie was om een zo hoog mogelijk technisch niveau te halen, maar door de vele verschillende gastdocenten was het moeilijk om echt richting te kiezen en voelde het soms als twee stappen vooruit, één achteruit,” aldus Jakobe.

Na Tilburg trekken Jakobe en Kert samen naar DOCH in Stockholm, gekend als “toch wel een beetje de eliteschool voor high technical skills.” Jakobe mist er een hecht communitygevoel. “Het was allemaal erg individualistisch en een survival of the fittest. Het meisje met wie ik samenwoonde was verkracht geweest door een acrobaat van Cirkus Cirkör, maar daar werden geen represailles genomen met als gevolg dat ze vooral werd uitgestoten door de klas. We hadden te maken met een dronken huisbaas en hebben na drie maanden een ander onderkomen gezocht. Ik zat plots alleen in het buitenland en het enige wat ik te horen kreeg op school was: (ze trekt ter illustratie de mondhoeken op van Margot die naast haar zit) ‘Smile, Jakobe, you must smile!’ Om kort te gaan, hoe slecht ik me ook voelde, ik deed door. Ik wilde ‘het maken’ want dit was toch alles wat ik altijd al wou?”

© Maxime Minsen

De breuk

Er lijkt op dat moment in DOCH geen tijd te zijn voor fragiliteit. “De school was gericht op prestatie, oppompen, zoveel mogelijk virtuositeit, letterlijk een mannelijke energie. Naast de technische lessen in de voormiddag had je na de middag wel superstraffe gastdocenten vanuit artistieke hoek, maar er was eigenlijk vanuit de school geen verbinding tussen die werelden.” In het tweede jaar komen ook de barsten in de samenwerking tussen Jakobe en Kert. Frustraties bouwen zich op, maar worden niet uitgesproken. Met fatale gevolgen: in een voorstelling voor de klas waarbij ze een acrobatie-act met doeken opvoeren laat Kert Jakobe los tijdens een salto. Haar twaalfde ruggenwervel breekt. Zes maanden revalidatie met korset luidt het verdict. Maar het wordt ook de definitieve breuk met haar circuspartner. “Ik stond er letterlijk en figuurlijk alleen voor toen ik terugkwam.”

Samen met haar zus die op dat moment aan de Toneelacademie Maastricht studeert en waar ook een #metoo-zaak aan de gang is, maakt Jakobe een solo met een elastische trui. Die trui vormt een veilige cocon maar door het gat, waar doorgaans het hoofd ingaat, op de buik te plaatsen wordt het ook een leegte, een donkere holte. “Die act heb ik voor mijn afstuderen aan DOCH dan uitgebreid, als de circusartieste die letterlijk alles uit de kast haalt om toch maar aan de verwachtingen te voldoen. Het was een melancholische strijd, een vat vol gemengde gevoelens van onmacht, boosheid en trots.”

Gedachtegangen en gescheiden wegen

Het is via DOCH dat Jakobe en Margot uiteindelijk in contact komen. Na haar opleiding podiumtechniek en een studie Theaterwetenschappen wil Margot naar de Zweedse circushogeschool voor een master rond hedendaagse circuspraktijken en moet daarvoor op zoek naar een verblijf in Stockholm. Margot heeft als dramaturge enkele projecten met circusartiest Hendrik Van Maele gerealiseerd en wil een onderzoek opstarten rond ouder wordende vrouwen in circus. “Tijdens corona was ik op zoek naar logement in Zweden en iemand had me Jakobe getipt voor advies. Tussen de twee steden waar we wonen, ik in Gent en Jakobe in Antwerpen, ontmoetten we elkaar in Sint-Niklaas. Daar hebben we veel gewandeld en nog meer gepraat over onze circuspraktijk.” Het wordt letterlijk en figuurlijk het fundament voor Gedachtegang, de vzw die ze samen oprichten.

Samen ontwikkelen ze Distort the body, een kindervoorstelling rond lichamelijke deformatie en onvolmaaktheid, en nu dus de voorstelling Bare Body. Maar ook al delen ze dezelfde interesses rond circus, gender en lichamelijkheid en vinden ze die samenwerking erg verrijkend, toch hebben ze besloten om voortaan elk hun eigen weg te gaan. Margot is sinds twee jaar echt actief in het veld, maar werkte ondertussen mee aan vijf voorstellingen. “Dat is veel te veel. We moeten in onze kunstensector veel alerter zijn voor een duurzame manier van werken.” Tegelijk zijn er ook artistiek andere ambities. Margot wil haar dramaturgische praktijk verder ontwikkelen en is geïnteresseerd in het conceptueel dansante. Jakobe houdt van het clowneske, poëtische en laagdrempelige. “Plots sta ik met Bare Body op andere podia, in een kunstencircuit waarvan ik me afvraag ‘is dat wel mijn wereld’? Ik ben een Esmeralda, snap je?”

© Maxime Minsen

Pingpongen in je blootje

Die Esmeralda is maar één van de vele vrouwenfiguren die je ziet opduiken in Bare Body. In een spel van zien en gezien worden, verhullen en onthullen, zijn zwarte theaterdoeken het leidende element. Gedrapeerd rond het lichaam refereert het subtiel aan beeldende kunst, van de Renaissance met de Venus van Botticelli tot de moderne kunst van Richter. Maar zo het sluieren een daad van sensualiteit kan zijn, evenzo is het een beknottend element, ook letterlijk in de bewegingsvrijheid. Doorheen gestileerde tableaus vivants en die ingesnoerde dynamiek van acrobatie geeft de voorstelling ook ruimte voor de lach met een ludiek blotebillenmoment.

Tijdens het maakproces was het voor Jakobe ook een eigen traumaverwerking door net opnieuw te werken met de doeken die eerder haar noodlottige val in haar act met Kert betekenden. Het is dan ook erg belangrijk om in de best mogelijke omstandigheden een veilige ruimte te creëren, weet Margot. “Jakobe stond letterlijk en figuurlijk in haar blootje. Het is zij die naakt repeteerde en probeerde, terwijl ik toekeek. We hebben daar veel over gesproken, over welke die grenzen waren zodat het daadwerkelijk een safe space zou zijn.” En dat is lang niet altijd evident, ook in de manier waarop in sommige residentieplekken wordt gewerkt. “Deuren van repetitieruimtes worden soms te pas en te onpas opengegooid, op een bepaald moment waren er enkele mensen zelfs in dezelfde ruimte als ons aan het pingpongen.”

Beauty is in the eye of the beholder, zeggen ze wel eens. Maar dat oog kijkt toch heel anders als het vrouwen dan wel mannen betreft. “We hebben veel extern advies uitgenodigd, allemaal vrouwen. Eigenlijk pas op het einde hebben we een man, Arno Ferrera van Un Loup pour L’homme, gevraagd en dan voel je dat dat toch een andere blik is,” vindt Margot. “Als je jezelf aanraakt, is dat dan voor jezelf of voor de persoon die kijkt? We waren op een bepaald moment zo bang voor hoe die naaktheid zou worden bekeken dat we verkrampten in het maakproces. Toen Mahlu (Mertens, van circusgezelschap Grensgeval, red.) kwam kijken en zei: ‘Het gaat over vrouwelijk naakt maar er zit niks van sensualiteit in,’ beseften we: ze heeft gelijk. We moeten niet zo op onze tellen passen, we mogen meer ‘fuck you’ zeggen. Je merkt diezelfde kramp ook bij het veld. Doordat we vrouwelijk naakt tonen, sluit je je bijna automatisch uit van circusfestivals waar breed geprogrammeerd wordt. Jammer, want het naakt is noch agressief noch aanstootgevend. Het gaat ook niet over seks, wel over vrouwelijke seksualiteit en sensualiteit.”

Pittige feministen

Zouden ze Bare Body dan omschrijven als een feministische voorstelling? “Is het een bijzondere voorstelling omdat er vrouwelijk naakt te zien is of omdat het door twee vrouwen is gemaakt? Het circus waar ik mee ben opgegroeid en dat ik nog al te vaak zie, is een viering van het viriele lichaam met de vrouw als veertje dat wordt opgeworpen. Het wordt tijd om ruimte te maken voor een ander soort circus,” vindt Jakobe. “Voor mij persoonlijk gaat Bare Body over het herclaimen van mijn lichaam. Als jongere was ik veel voluptueuzer. Ik heb daar in ACaPA ook commentaar op gehad waarbij een lesgever me zei: ‘You don’t know how to eat your salad.’ Als ik mezelf bekeek op beelden vond ik dat ik te veel rondingen had om een perfectie in de rechte beweging te kunnen nastreven. Ik denk dat het hier ook weer ging over een goedkeuring krijgen van mijn coaches. Het mannenlichaam was altijd het ijkpunt. Iedereen zegt wel dat circus over diversiteit gaat, dat het zijn wortels heeft in de freaks en het afwijkende, maar dat is bullshit als je naar de scholen en opleidingen kijkt. Het aantal studenten met eetstoornissen is enorm. Ik was op een bepaalde hoogte ook jaloers op die mannenlichamen die wel een dubbele salto kunnen doen en meer kracht bezitten. Je wordt getraind door mannen, je presteert tussen mannen en er is geen aandacht voor de verschillen. Maandstonden hebben bijvoorbeeld? In de circusopleidingen bestaat dat niet.”

© Maxime Minsen

“Ik zit zelf met mijn vrouwelijkheid in de knoop,” bekent Margot. “Als vrouwelijke podiumtechnicus was het vaak opboksen tegen vooroordelen, zowel onderling tussen technici als extern. Je wordt zelden als volwaardig gezien of je capaciteiten worden bij aanvang in twijfel getrokken. En ook persoonlijk is het voor mij erg zoeken naar wat dat dan inhoudt, vrouwelijkheid. Ik heb zelf te maken gehad met grensoverschrijdend gedrag. Het bepaalt me in wie ik ben, hoe ik me kleed, hoe ik reageer bij commentaar. In die zin is deze voorstelling zeker ook een statement. We zijn pittige feministen en er was nood aan een andere representatie van de vrouw in een Vlaams circusveld dat gedomineerd wordt door het mannelijke heteronormatieve, met de Ronaldo’s aan de ene kant van het spectrum en Alexander Vantournhout aan de andere kant.”

Male dominance

Margot en Jakobe zijn niet de enige die deze mening zijn toegedaan, getuige ook het vlammende betoog rond male dominance dat artieste Hazel Lam in het vorig Circusmagazine schreef. Een pamflet dat ondertussen werd ondertekend door heel wat m/v/x uit het circusveld én dat bij de première van Bare Body op PERPLX ook ostentatief op alle zitjes (van veel programmatoren) lag te blinken. “Vraag wie de bekendste regisseurs en makers zijn, het zijn geheid mannen. Kijk welke circusartiesten er worden geprogrammeerd. De gevestigde waarden zijn overheersend mannelijk. Kijk welke artiesten er op de affiches staan, het zijn meestal mannen. Vroeger stonden vooral vrouwen op de affiche, want dat verkocht, nu zijn het kennelijk de ontblote mannenlijven die verkopen. Er is een taboe gaan rusten op de seksualiteit van de vrouwen, ook door mannen en vrouwen vanuit het goedbedoelde idee dat een afbeelding van een halfnaakte vrouw discriminerend zou zijn. Het gevolg is dat we nu worden genegeerd langs twee kanten,” aldus Jakobe.

“Hazels pamflet is niet anti-man,” vindt Margot. “Het is een uitnodiging om wakker te worden, om aandachtig te zijn over wat er gebeurt, over wie gehoord en gezien wordt, en wie vergeten of genegeerd. We moeten durven kijken naar vrouwen en horen wat ze te zeggen hebben. Als je vraagt voor een degelijke verloning of betere werkomstandigheden dan ben je een lastige bitch, vraag je dat als man dan ben je iemand die weet wat je wil.” Toen Jakobe onlangs in een schouwburg optrad, bleef de plaatselijke technicus haar constant ‘meiske’ noemen. “Toen ik hem daarop attendeerde, zei hij dat hij alle jonge vrouwen als meiske aansprak en dat ik dat zeker niet slecht moest opnemen. Kijk, ik ben ooit een ‘meiske’ geweest maar wil nu gewoon professioneel behandeld worden. Mag het, jongetjes?”

www.gedachtegang.com

Auteur: Liv Laveyne - Foto's: Maxime Minsen
Dit artikel verscheen in Circusmagazine #73 (december 2022)